Wolfs Woord: Excuus*

Excuses, je kunt ze maken, aanbieden, maar ook aangeboden krijgen. Je kunt ze willen ontvangen, terwijl ze je onthouden worden. Je kunt ze aanbieden terwijl men ze niet wil horen. Er zijn zelfs mensen die menen dat je excuses kunt aanbieden namens anderen, en dat zelfs door mensen die nog niet geboren waren toen de misstanden waar het om gaat, bestonden. De excuses kunnen in dat geval zelfs bestemd zijn voor de doden.

Van Dale zegt dat excuus "verontschuldiging" betekent. Wanneer ik kijk wat Van Dale schrijft bij de betekenis van verontschuldiging, dan lees ik dat het gaat om een uiting van spijt en dat men, net als met excuses ook verontschuldigingen aan kan bieden. Spijt, ook aldus Van Dale, houdt in dat men ergens berouw van heeft, dat men het besef heeft dat men iets niet had moeten doen. Zelf voeg ik daar aan toe dat spijt ook in kan houden dat men zich realiseert dat men iets juist wel had moeten doen en dat men dat heeft nagelaten.

Mede in het licht van deze betekenissen kijk ik naar de excuses welke mevrouw Ans van de Maat, in haar functie van bestuurslid bij Jeugdzorg Nederland, gemaakt heeft aan kinderen die te maken hadden gekregen met seksueel misbruik in instellingen en pleeggezinnen, en dat vanaf 1945. Zij deed dit in een reactie op het rapport “Omringd door zorg toch niet veilig” van de Commissie Samson, dat 8-10-2012 aan de pers en een deel van de respondenten van het onderzoek, gepresenteerd werd. Mevrouw Rieke Samson pleitte ervoor dat slachtoffers excuses zouden ontvangen van de overheid en de instellingen onder wiens verantwoordelijkheid de kinderen vielen in de periode waarin hen zoveel leed werd berokkend.

Verontschuldiging, daar zit het woord ontschuldiging in. “Wilt u mij verontschuldigen” zou dan begrepen kunnen worden als “Wilt u mij vrijspreken van schuld”. Maar hoe zit het dan met het aanbieden van verontschuldigingen? Wordt daarmee de ontvanger vrijgesproken van schuld, en neemt de aanbieder daarmee de eigen schuld op zich? En stel dat dat zo is, is de aanbieder van de verontschuldigingen daarmee ook verantwoordelijk te stellen voor wat de ontvanger aangedaan is? Die vraag hebben verschillende bewindslieden zich vast ook gesteld, want een excuus aan slachtoffers van seksueel misbruik die onder verantwoordelijkheid van de overheid in instellingen en pleeggezinnen geplaatst waren, komt niet over hun lippen. Minister Ivo Opstelten (Veiligheid) en Staatssecretaris Marlies Veldhuijzen van Zanten (Volksgezondheid) komen niet verder dan het leed erkennen dat de slachtoffers is aangedaan.

Dat het leed uiteindelijk erkend wordt, is al een heel ding, immers tot nu toe heeft “men” niet geweten dat dit leed er was en zeker niet in die mate. Naar mijn idee had “men” het wel eerder kunnen weten, wanneer “men” eerder onderzoek had gedaan naar de materie. Signalen waren er zeker wel. Een groot deel van de instellingen voor jeugdhulpverlening lijkt echter liever de kop in het zand te steken.

Met het oog op de houding van Opstelten met betrekking tot de zaak Demmink vraag ik me overigens af of het Rapport Samson wel aan de juiste persoon is overhandigd. Een minister die zegt dat er geen enkel bewijs is, terwijl er getuigenverklaringen zijn, doet naar mijn idee niet onder voor een bepaalde directeur van het voormalige “Kinderzorg” die zei dat er niets aan de hand was omdat de verklaringen van een aantal jongeren niet serieus te nemen was. Jongeren die volgens die directeur nu eenmaal vanwege de problematiek in de thuissituatie geen goede inschatting konden maken van bepaalde gedragingen van de volwassenen die in plaats van de ouders voor hen zorgden. 

Ans van de Maat leek duidelijk aangedaan toen zij haar excuses maakte. Haar excuses maakte ze aan alle kinderen die slachtoffer geworden waren van seksueel misbruik terwijl ze onder de verantwoordelijkheid van Jeugdzorg vielen. Ze voegde er niet aan toe “En aan iedereen die als kind slachtoffer is geworden  van ...” Het is een subtiel verschil, maar toch merkbaar. De kinderen van toen zijn nu immers volwassen.

Heel bijzonder vind ik het dat Van de Maat haar excuses ook maakte namens al haar collega’s en namens iedereen die werkzaam is binnen die instellingen. Het is mooi dat zij haar excuses aanbiedt aan de kinderen welke onder haar verantwoordelijkheid vielen/vallen, maar dat zij dat ook doet mede namens hen die wellicht zelf schuldig waren aan het misbruik stuit mij onnoemlijk tegen de borst. Immers, de daders kunnen tussen die jeugdwerkers zitten.

Het is naar mijn overtuiging niet mogelijk om namens anderen te spreken wanneer je excuses maakt. Zeker niet wanneer het om zo een grote groep mensen gaat, en al helemaal niet wanneer die mensen namens wie men ook spreekt, niet bij name genoemd worden.

Zoals Ans van de Maat het zei, kan dus gesteld worden dat daders excuus hebben gemaakt aan slachtoffers. En dat kan natuurlijk niet. Een dader kan niet bij verstek verontschuldigingen aanbieden. Dat is net zo onmogelijk als een dode dader die excuses aanbiedt.

Bij het maken van excuses hoort naar mijn idee ook de intentie het “goed te willen maken”. De benadeelde partij zou genoegdoening  ofwel een schadeloosstelling moeten ontvangen. Wanneer het mij spijt wanneer ik iets kapot heb gemaakt dat van een ander is, dan zal ik er alles aan doen om de ander schadeloos te stellen. Ik zal dat wat kapot gemaakt is (laten) repareren of ik zorg voor een nieuw exemplaar. Het wordt een stuk lastiger wanneer het om iets gaat dat uniek is en nog veel moeilijker kan het worden wanneer iemand verdriet heeft om iets dat ik heb gedaan of heb nagelaten. Dat verdriet kan ik niet wegnemen, maar ik kan wel alles in het werk stellen om te voorkomen dat ik nogmaals fout doe wat ik fout deed. En ik kan hopen dat de ander mij uiteindelijk kan vergeven.

 Hoe anders is het wanneer de fout van de ander seksueel misbruik van een kind inhoudt. Kind ben je maar één keer. Wanneer dat eenmaal is afgenomen, valt dat niet meer te herstellen. Op geen enkele manier. De excuses van Van de Maat zijn dan niet meer dan een een veel te kleine pleister op een diepe wond. De toevoeging dat zij namens al haar collega’s en namens iedereen die in die instellingen werkzaam is sprak, kan voor menigeen gevoeld hebben als het openhalen van die wond, omdat niet zelden de dader onder die werkers te vinden is/was.

 Bewindslieden dienen verder te gaan dan het erkennen van leed dat kinderen vanaf 1945 is aangedaan.  De overheid dient zich niet alleen te beraden over te nemen stappen om seksueel misbruik van kinderen die uit huis geplaatst zijn, in de toekomst te voorkomen. De overheid zal tevens consequenties moeten trekken uit het gegeven dat veel kinderen die onder hun verantwoordelijkheid uit huis geplaatst werden, zoveel leed is aangedaan. Kinderen die, eenmaal volwassen, schade zijn blijven ondervinden van de zorg waarmee ze omringd werden. Zorg waarbij ze zo onveilig waren. 

©  Ineke Wolf 

*Volgens Van Dale: verontschuldiging: zijn excuus, excuses maken, aanbieden